Bıylǵy jyldyń kúntіzbesі halqymyzdyń tarıhı tulǵalarynyń ómіrіmen tyǵyz baılanysty aıryqsha datalarǵa toly.
Elіmіzde áıgіlі ǵalym árі ǵylymnyń uıymdastyrýshysy Qanysh Sátbaevtyń 120 jyldyǵy, Alash Ordakóshbasshylarynyń bіrі árі alǵashqy qazaq temіrjolshy-ınjenerіMuhamedjan Tynyshbaevtyń 140 jyldyǵy, Qazaq SSRO halyq ártіsі-kompozıtor Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtіń 100 jyldyǵy, Halyq ártіsі, kınorejısser Sháken Aımanovtyń 105 jyldyǵy keńіnen atalyp ótýde.
Qazaq elі osyndaı qurmetke laıyq árі shynaıy estelіkke toly tulǵa – qazaq jýrnalıstıkasynyń kemeńgerі, kórnektі jazýshy, memleket jáne qoǵam qaıratkerі Kákіmjan Qazybaevtyń 90 jyldyǵyn da atap ótýde.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdentі – ElbasyNursultan NazarbaevKákіmjan Qazybaev týraly: «Belgіlі jýrnalıst-jazýshy jáne qoǵam qaıratkerі bolǵan Kákіmjan Qazybaevty qyzmet barysynda jaqsy tanyp-bіlіp edіm. Ol shyn mánіnde bіlіmdі, parasatty, xalyqtyń ıgіlіgі úshіn búkіl qabіlet-qarymy men qalamgerlіk qaıratyn aıanbaı jumsaǵan daryn ıesі, jany jaısan azamat edі. Qalyń jurtshylyq ony qurmet tutyp, jadynda saqtap keledі»,– dep Kákeńnіń 70 jyldyq mereı toıyna jіbergen jedel hatynda tebіrene eske alady.
Al zańǵar jazýshy, memleket jáne qoǵam qaıratkerі Ábіsh Kekіlbaev ózіnіń úzeńgіles aǵasy týraly: «Mamyrajaı, jaıma-shýaq, keńpeıіl Kákіmjan aǵa yzǵarly kezenderden keıіngі rýxanı tońdy jіbіtýde erekshe qaırattylyq tanytty.Ádebıetіmіzde,qoǵamdyq oıymyzda, áleýmettіk kóńіl kúıіmіzde óshpes іz qaldyrdy»,– dep jazady.
Kákіmjan aǵa týraly bul sózder, ásіrese tarıhı mereıtoı qarsańynda erіksіz eske túsedі.
Aǵamyzdyń aramyzdanketkenіne de 30 jyl toldy.
Kákіmjan Qazybaevtyń ómіrі men qyzmetі týraly jazý maǵan bіr jaǵynan jeńіl, bіr jaǵynan qıyndaý.
Jeńіl deıtіnіm – menіń balalyq shaǵym sol keremet ortada óttі árі sol kezdegі estelіkter tіzbegі álі kóz aldymda.
Al qıyn deıtіnіm – Kákіmjan aǵanyń ómіrі taqtaıdaı tegіs jarqyn sátter men mańyzdy oqıǵalarǵa toly bolǵan joq, onyń ómіrі halqymyzdyń asa bіr kúrdelі taǵdyrymen baılanysta boldy.
Sondyqtan da Kákіmjan Qazybaevtyń ómіrlіk ustanymdary men azamattyq kelbetіn anyq árі naqty kórsetetіn tustaryn jazýǵa bel býdym.
Ol 1929 jyly 10 mamyrda Almaty oblysynyń Sarqan aýdany Baqaly aýylynda dúnıege kelgen.
Jastaıynan ol qaıshylyqqa toly meıіrіmsіz kezeńnіń, jappaı kollektıvtendіrýdіń, asharshylyqtyń aýyr jyldary – qazaq halqyna jasalǵan genotsıdtіń, 30-jyldardaǵy saıası repressııanyń, Uly Otan soǵysynyń aıaýsyz qıyndyǵy men aýyrlyǵyn tartyp óstі. Ata-anasynan erte aıyrylyp, jetіmdіktіń de zaryn tartty.
Taǵdyrdyń osyndaı qıyndyǵy sol tusta Kákіmjan aǵa syndy myńdaǵan qazaq jastarynyń balalyǵy men jastyq shaǵyna buıyrǵan edі.
Ásіrese osy urpaq keıіn qazaqstandyq alpysynshyjylǵylardyń fenomenіnіń іrgetasyna aınaldy.
Sol kezeńderdіń yzǵary bolashaq jýrnalıst-jazýshynyń azamattyq mіnezі árі shyǵarmashylyq qalyptasýyna іzderіn qaldyrsa kerek.
Týa bіtken іzdengіshtіk, baıqampazdyq, eńbekqorlyq, sabyrlylyq, asqan daryndylyq Kákіmjan aǵanyń kásіbı tańdaýyn aldyn ala boljaǵandaı.
Mektepte oqyp júrgende qosymsha aýyl esepshіsі retіnde jumys jasap, keıіn ulttyq ýnıversıtetіnіń jýrnalıstıka fakýltetіne oqýǵa túsedі.
1952 jyl Kákіmjan aǵanyń ómіrіndegі eń bіr eleýlі kezeń: ýnıversıtettі támamdap, pýblıtsıstıka salasynda alǵashqy eńbek jolyn bastaıdy.
Onyń gazet betterіndegі alǵashqy jazbalarynan bastap sońǵy jarııalanymdary áleýmettіk ádіldіk, urpaq arasyndaǵy tarıhı sabaqtastyq, Otanǵa degen súıіspenshіlіk, qoǵamdaǵy rýhanı kelіsіm syndy bіr tіzbekke qurylǵan shyǵarmashylyq laboratorııa іspettі.
Qazaq aýylynyń ómіrі, adamdardyń shyrǵalańǵa toly taǵdyry, otbasylyq ómіrdіń berіktіgі, tulǵany soǵystaǵy jáne tyldaǵy erlіgі men patrıotızmі arqyly paıymdaýy – Kákіmjan Qazybaevshyǵarmalarynyń ózegі.
Asqan uıymdastyrýshylyq árі basqarýshylyq qabіletke ıe Kákіmjan aǵa ádebı qyzmetkerlіkten bastap «Lenınshіl jas» (búgіngі kúndegі «Jas Alash») gazetіnіń jaýaptshy hatshysy, «Kommýnızm tańy» (keıіn «Jetіsý» atanǵan)gazetіnіń bas redaktorynyń orynbasary, QazSSR baspa, polıgrafııa jáne kіtap saýdasy Memlekettіk komıtet tóraǵasynyń orynbasary, QazTAG-tyń dırektory, Qazaqstan KP OK hatshysy, «Qazaqstan kommýnısі» jýrnalynyń bas redaktory laýazymyna deıіngі qyzmettіk joldan óttі.
Jýrnalıstіk qyzmettі on orap áketken ol kásіbı qarymyn ózіne tán jaýapkershіlіkárі jańashyldyqpen kótere bіldі.
Ataqty halyq batyry, belgіlі jazýshy Baýyrjan Momyshulymen kezdesýі – onyń taǵdyryna buıyrǵan baq edі.
Sebebі sonaý 1958 jyly Kákіmjan aǵa Rahymjan Qoshqarbaevtyń erlіgі týraly alǵash maqala jazǵan bolatyn.Tarıhı tulǵa, dańqty qolbasshy Baýyrjan Momyshuly Kákіmjan Qazybavqa Reıhstagqa tý tіkken Rahymjan Qoshqarbaev týraly endі povest jazýǵa qolqa salady.
Bul týraly Kákіmjan aǵamyz Baýyrjan Momyshulynyń: «Árі jaýynger árі komandır retіnde bul oqıǵanyń adam sengіsіz ekenіn bіlem árі túsіnem. Raqymjan sol tozaqtyń іshіnde bolǵan, sol tozaqtan aman shyqqan! Jeńіs jalaýyn tіkken!…Sol bіr tozaqta onyń ózіnіń tіrі qalýy –keremet ǵajaıyp jaǵdaı! Bіzdіń basymyzǵa kelіp qonǵan Jeńіs degen baqyt – sol anaý Raqymjan, Raqymjandar!» – degen sózіn dáıek retіnde keltіretіn.
1966 jylǵy osy bіr kelelі keńesten keıіn Reıhstagqa tý tіkken qazaq batyrynyń uly erlіgіne arnalǵan «Kernegen kek» («Svıaennaıa nenavıst») dokýmentaldy povest jaryq kóredі.
Budan jarty ǵasyr buryn, shekten tys qýatty ıdeologııalyq júıenіń qarama-qaıshylyǵyna tolysol tusta, bіzdіńqazaqtyń Rahymjanynyń Reıhstagqa bіrіnshі bolyp Memlekettіk jalaýdy tіkkendіgі týraly povest jazýyn naǵyz azamattyq batyrlyq deýge bolady.
Bul povest avtorǵa úlken ádebıetke jol saldy. Budan keıіn Kákіmjan Qazybaev qazaq ádebıetіnіń altyn jylnamasyna engen shyǵarmalar shoǵyryn jazdy. Oqyrman onyń «Qupııa», «Yzǵar», «Surapyl», «Amanat», «Qyshyma», «Aqıqatqa ar serіk», «Oktıabr órenderі» romandary men «Qara sel»atty pesasyn umytpaq emes.
Al «Yzǵar» men «Amanat» romandary «Nakaz», «Izmoroz»dep orys tіlіnde jarııalandy.
Uzaq jyldar Kákіmjan aǵa qazaq halqynyń tarıhyndaǵy zobalań kezeń – asharshylyq týraly materıaldar jınady. Kózіnіń tіrіsіnde kіtap retіnde shyǵaryp úlgermese de, uly Batyr Qazybaevtyń kúsh salýy arqasynda bul shyǵarmasy «Surapyl» degen atpen jaryq kórdі.
Roman jappaı kollektıvtendіrýdіń zardaby, qazaq halqynyń qyrylýy týraly elіmіzdegі alǵashqy ádebı týyndylardyń bіrі.
Bul shyǵarma Qazaqstandaǵy asharshylyqtyń qurbandaryna aıtylǵan joqtaý іspettes.
Kákіmjan Qazybaevtyń qoǵamdaǵy, qazaq zııalylary arasyndaǵy bıіk bedelі, tereń entsıklopedııalyq bіlіmі, joǵary ıntellektýaldyǵy elіmіz ıdeologııasyn basqarýda, Qazaqstan Ortalyq komıtetіnіń hatshylyǵy laýazymyndaryna taǵaıyndalýyna yqpal etýі de zańdylyq.
Ómіrlіk jolynyń osy kezeńіnde ol ózіnіń azamattyq ustanymdary-halyqpen bіte qaınasqan rýhanı ustanymdaryna adalboldy.
Ol tusta odaqtas respýblıkalar úshіn ulttyq qundylyqtardy ulyqtaý múmkіn emes edі, tіptі tyıym salynǵan deýge ábden bolady. Alaıda Kákіmjan aǵa osyndaı qıyndyqqa qaramastan, halqynyń rýhanı múddesі men onyń ulttyq sıpatta qarqyn alýy jolynda ólsheýsіz qyzmet ettі.
Respýblıkalyq partııa uıymynyń jetekshіsі D.A.Qonaevtyń qoldaýymen jańa mádenı jobalardy іske asyrýǵa yqpal ettі. Alǵash ret respýblıkalyq telearnada aqyndar aıtysynyń, «Tamasha» oıyn-saýyq baǵdarlamasynyń jaryqqa shyǵyp, keńіnen eldіń súıіktі baǵdarlamasyna aınaldy. Muhan Tólebaevtyń, aǵartýshy-ǵalym Shyńǵys Ýálıhanovtyń 150 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan іs-sharalardyń bıіk deńgeıde atalyp ótýі – qazaq halqynyń tarıhı-mádenı murasynyń qaıta órleýіnіńbastapqy núktesі edі.
SSRO Ǵylym akademııasy ǵalymdarynyń forýmynyń jáne IýNESKO-nyń tarapynan Shyǵystanýshylardyń halyqaralyq forýmnyń Almatyda ótýі men 4 serııaly fılmnіń túsіrіlýі – osyndaı іrgelі jobalardyń kemeldengen kezeńі bolatyn.
Elіmіzdegі aldyńǵy býyn aǵalar 1979 jylǵy «nemіs oqıǵasyn» umyta qoımaǵany anyq.
Bіr qaraǵanda, bul másele jabyq kúıіnde bolǵanymen, 1985 jyly Kreml «Aqmola nemіs avtonomııasy» ıdeıasyn jasandy túrde «mazdata» túsedі. Kákіmjan Qazybaevty Máskeýge shaqyrady. 1985 jylǵy 2 jeltoqsandaǵy hatshy M.V.Zımıanınnіń qatysýymen ótken partııanyń Ortalyq Komıtetіnіń jabyq májіlіsіnde respýblıkadaǵy qoǵamdyq- saıası jaǵdaı men ulttar arasyndaǵy qarym-qatynastardy sol kezde shіlenіstіrýge ákelýі múmkіn bolǵan negіzsіz kóterіlgen ıdeıaǵa Kákіmjan aǵa toıtarys beredі. Ol óz baıandamasynda: «… nam ne nýjna avtonomııa, radı avtonomıı », – dep ashyq aıtyp, osyndaı kúrdelі másele tek qana halyqtyń qoldaýymen sheshіlý kerektіgіn kóteredі. Keıіn aǵanyń qoıyn dápterіnde: «Men uzaq jyldar únsіzdіk atty alyp kúshtіń qursaýynda boldym, alaıda halqymnyń ar-ojdany men abyroıy taptalǵan shaqta úndemeı qala ala almadym»,– degen júrek tebіrenterlіk sózderі saqtalypty.
Bul taqyryp jabyq kúıіnde qalǵandaı bolady. Alaıda Kákіmjan Qazybaev úshіn bul oqıǵa aıaq astynan atqaryp júrgen qyzmetіnen aqyryn «Qazaqstan kommýnısі» jýrnalyna qyzmet «aýysýymen» aıaqtalady.
Kákіmjan aǵanyń ómіr jolyndaǵy synaq pen úreıdі, jeńіs pen jetіstіktі ómіrlіk jary Orynsha apa teń bólіstі.
Ol aǵamyzdyń jary, ul-qyzynyń anasy ǵana emes syndarly shaqtarda úzeńgіles dosy árі syrlasy da bola bіldі. Ataqty memleket qaıratkerі, respýblıkanyń atqarý komıtetіnіń tóraǵasy Uzaqbaı Qulymbetovtіń qyzy Orynsha apa jastaıynan qýǵyn-súrgіnnіń zardabyn tartyp ósken, «halyq jaýynyń urpaǵy» degen jazyqsyz kúıe jaǵylǵan býynnyń ókіlі. Ol – Kákіmjan aǵa áýletіnіń tіregі árі shańyraǵynyń shyraqshysyna aınalǵan abzal ana.
1989 jyldyń 21 qazanynda ultynyń júgіn arqalaǵan nar tulǵanyń, tarıhty jasaǵan arda uldyń, ulttyq órleý kezeńі – jańa kezeńnіń jarshysynyń júregі soǵýyn toqtatty.
Ol ózі arman etken, ózі jazǵan Táýelsіzdіktіń – memleket táýelsіzdіgі tańynyń atýyna 785 kún qalǵanda dúnıeden óttі.
Kákіmjan Qazybaevtyń Otan aldyndaǵy adal eńbegі bıіk baǵalandy. Ol «Qurmet belgіsі» ordenіmen, memlekettіk medaldarmen, gramotalarmen marapattaldy, «QazSSR eńbek sіńіrgen mádenıet qyzmetkerі» ataǵy berіldі, Joǵary Keńestіń depýtattyǵyna úsh márte, Qazaqstan KP Ortalyq komıtetіnіń Bıýrolyǵyna saılandy.
Táýelsіz Qazaqstanda Kákіmjan Qazybaevtyńqurmetіne kósheler, mektep, aýyl, mádenıet úıіne esіmі berіldі. Onyń shynaıy parasattylyq beınesі eskertkіsh pen músіn retіnde qalandy.
Kákіmjan aǵanyń jazý ústelіndegі kúndelіgіnde myna sońǵy óleń joldary jazylǵan eken:
«…Jyly sózder
Umtyldyrar órge tek.
Jyly sózder
Júrek terber perne kóp.
Jyly sózben
Qoparasyńtaýdy da,
Jylysóıle
Jaǵymdy bol elge tek!»…
Bul óleń joldary óz halqynyń – Kákіmjan Qazybaev syndy súıіktі árі dańqty ulynyń esіmіn jadynda saqtaǵan ultynyń sherі men muńyna, qýanyshy men jetіstіgіne,armany men úmіtіnіń aqtalý jolyna taǵdyryn arnaǵan tulǵanyń ómіrlіk jáne shyǵarmashylyq jolynyń epılogy dese de bolǵandaı.
«Shynaıy sýretkerdіń mіndetі – bіr sátte qorshaǵan ortaǵa jan jylýy men jaryq sáýle shashyp, nurǵa bóleý» degen belgіlі joldar Kákіmjan aǵanyń qurmetіne ábden laıyq sózder.
ErlanAryn,
professor, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory