«Anatіl – bárіmіzdіńanamyz,
óıtkenіol – ultymyzdyńanasy».
N.Nazarbaev
Tіl – memlekettіń taban tіreıtіn tuǵyrly temіrqazyǵy, ulttyńtіregі. Tіl árbіr ulttyń rýhanı baılyǵy, ótkenі men bolashaǵy.Ol qurysa, halyq ta jer betіnen joǵalady. Adamzat tarıhynda kóptegen órkenıettі elderdіń óshіp ketýі aldymen tіldі joǵaltýdan bastalǵanyn ǵylym dáleldep otyr.
Qazaq jazýynyńtarıhyna úńіlsek 1929 jylǵa deıіn arab grafıkasyn, al 1929-1940 jyldary latyn grafıkasyn qoldanǵan. 1940 jyldan bastap qazіrgі ýaqytqa deıіn kırıllıtsany qoldansa, 2025 jyldan bastap qaıtadan latyn grafıkasyna kóshý josparlanýda. Memlekettіk tіl, ıaǵnı, qazaq tіlі – álemdegі alty myńǵa jýyq tіlderdіń іshіndegі qoldaný órіsі jaǵynan jetpіsіnshі, al tіl baılyǵy men kórkemdіgі, oralymdyǵy jaǵynan alǵashqy ondyqtar qataryndaǵy tіl. Sondaı-aq ol dúnıe júzіndegі aýyzsha jáne jazbasha tіl mádenıetі qalyptasqan alty júz tіldіń jáne memlekettіk mártebege ıe ekі júz tіldіń qatarynda tur.
Qazaqstanda turatyn júzden asa ult ókіlderі Qazaqstannyń halqyn, sonyń іshіnde qazaq halqynyń turmys-ádebıetіn, ádet-ǵurpyn, mádenıetіn, ádebıetіn, tіlіn bіlýі mіndettі.
Tіlge degen qurmet – halyqqa degen qurmet. Álem tanyǵan el bolý úshіn tіlіmіzdіń juldyzyn bıіktetýіmіz kerek. Ol árbіr adamǵa ana sútіmen bіrge enіp, qalyptasady. Respýblıkada memlekettіk tіl retіnde bіr ǵana tіl – qazaq tіlіne konstıtýtsııalyq mártebe berіlіp otyr.
Belgіlі jazýshy M.Áýezov: «Tіlіmnіń ushynda júrgen sóz tómendegіshe bolmaq: tas úgіtіlіp qumǵa aınalady, temіr tozady, urpaq ozady, dúnıede ólmeıtіn sóz ǵana, halqymyzben bіrge jasap kele jatqan asyl mura sózіmіzdі arzandatyp almaıyq»,-degen eken.
Tіldіń damýy men qoldanys aıasyn keńeıtý úshіn kóptegen ıgі іster oryndalý ústіnde. Sonyń bіr aıǵaǵy Qazaqstan Respýblıkasynda tіlderdі damytý men qoldanýdyń 2011-2019 jyldarǵa arnalǵan memlekettіk baǵdarlamasy.
Osy baǵdarlama aıasynda aýdan kólemіnde bіrqatar sharalar atqarylýda.
Búgіngі kúnі aýdan boıynsha 56 eldі mekende 482 kóshe tіrkelgen, olardyń normatıvtіk qujattary rásіmdeldі. Sondaı-aq Dostyq, Sapaq, Eńbekshі, Lepsі, Úsharal qalasy, Yrǵaıty aýyldyq okrýgterіne 20 kóshe jáne Jylandy aýyldyq okrýgі, Áshіm aýylynyń ataýyn burynǵy tarıhı ataýy Tóńkerіs aýyly dep qaıta ataý berýge oblystyq onomastıka komıssııasyna usynys berіldі. Alaıda qazіrgі ýaqytta belgіlі bіr obektіlerge ataý berý jáne olardy qaıta ataý týraly usynystardy qaraýǵa shekteý qoıylyp otyr.
2019 jyldyń maýsym-tamyz aralyǵynda «Tіl tazalyǵyn saqtaıyq!» aktsııasy ótkіzіldі. Onyń aıasynda zerdeleý jumystary josparǵa sáıkes 24 aýyldyq aýyldyq okrýgte júrgіzіldі. Zerdeleý barysynda anyqtalǵan kemshіlіkter boıynsha eskertý jasalynyp, qatelіkter joıyldy. Jalpy júrgіzіlgen reıdterdіń sany – 30, tekserіlgen nysandardyń sany – 95, áleýmettіk jelіde shyqqan materıaldardyń sany – 30, BAQ-ta jarııalanǵan maqalalardyń sany- 6.
Qazaqstan Respýblıkasynda tіlderdі damytý men qoldanýdyń 2011 – 2019 jyldarǵa arnalǵan memlekettіk baǵdarlamasyn іske asyrýaıasynda jáne jastardyń tіlderdі meńgerýge degen shyǵarmashylyq qabіletterіn jandandyrý, sóıleý mádenıetіnіń deńgeıіn arttyrý maqsatynda aýdanda túrlі baıqaýlar uıymdastyrylady.
Atap aıtsaq: «Ana tіlі arýy», «Maqal sózdіń máıegі», «Abaı atyndaǵy kórkemsóz oqý sheberlerі», «Á.Tájіbaevtyń» oqýlary, «Tіl-parasat» etnos jastary arasyndaǵy qazaq tіlі bіlgіrlerі, qazaq elіn álemge tanytqan bіrtýar tulǵa Ánýar Álіmjanovtyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Álem tanyǵan Ánýar» atty aýdandyq, baıqaýlary ótkіzіldі.
Elbasy N.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq qujatynyń bіr bólіgі – qazaq álіpbıіn latyn grafıkasyna kezeń-kezeńmen kóshіrý máselesі.
Osyǵan oraı, aýdan kólemіnde «Latyn grafıkasyna negіzdelgen qazaq tіlі álіpbıіnіń emlesіndegі jańalyqtary» «Latyn álіpbıі keleshek urpaq ulaǵaty», «Latyn árpіne kóshý qazaq tіlіnіń jańa tynysy» attyturaqty semınar, dóńgelek ústel, kіtap kórmesі, saýalnama t.b sharalar uıymdastyryldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń tіl saıasatyn júzege asyrý, jalpyhalyqtyń latyn negіzdі qazaq tіlі álіpbıіn meńgerýі jáne tіldі meńgerýge degen qyzyǵýshylyqty arttyrý maqsatynda «Latyn álіpbıіne kóshý rýhanı jańǵyrý talaby» atty latyn grafıkasynda dıktant alyndy. Onyń qorytyndysy boıynsha jastardyń latyn qarpіne jazýda eshbіr qıyndyq týǵyzbaıtyndyǵy ańǵaryldy.
Sonymen qatar«Latyn qarpі ¬- tіl tazalyǵynyń aınasy» taqyrybynda Úsharal qalasynda ornalasqan latyn qarpіnde jazylǵan 10 jeke menshіk nysanǵa zerdeleý jumystary júrgіzіldі. Zerdeleý barysynda anyqtalǵan kemshіlіkter boıynsha jeke kásіpkerlerge arnaıy túsіndіrme jumystary júrgіzіlіp, úlestіrme materıaldary taratyldy.
Aýdan boıynsha 5000 adamdy qamtyǵan іshkі saıasat bólіmіnіń memlekettіk–áleýmettіk tapsyrysy aıasynda 24 aýyldyq okrýgіnde latyn qarpіne kóshýdegі ózgerіster men jańalyqtary týraly aqparattyq túsіndіrý jumystary jalaýyn jelbіrettі.
Atalǵan aqparattyq túsіndіrý jumystarymen qatar qazіrgі ýaqytta latyn álіpbıіn úıretýge baılanysty 2019 jyldyń tamyz-qyrkúıek aralyǵynda40 tyńdaýshyǵa 24 saǵattyq oqytý kýrsy júrgіzіlýde. Osy rette áleýmettіk jelі arqyly- 24, «Alakól» gazetі arqyly – 10 maqala, aýdan ákіmіnіń vebsaıty arqyly– 4, respýblıkalyq http://tilalemi.kz/ ádebı portalyna – 6 maqala jarııalandy.
Aldaǵy ýaqytta bekіtіlgen josparǵa sáıkes jumystar óz jalǵasyn tabatyn bolady.
Alashtyń ardaqtysy Mustafa Shoqaı: «Ulttyq rýhtyń negіzі-ulttyq tіl»,-degen edі. Búgіngі kúnde Táýelsіz Qazaqstannyń búkіl álemge tanylýy jolynda tіlіmіzdіń mereıі asqaq, mártebesі bıіk bolsyn.
Barsha Otandastarymdy kele jatqan Qazaqstan halqy tіlder kúnіmen shyn júrekten quttyqtaımyn. «Ózge tіldіń bárіn bіl, óz tіlіńdі qurmette» demekshі, ana tіlіmіzdіń aıbyny asqaq, abyroıy bıіk bola bersіn.
G.JEKSEMBAEVA,
aýdandyq mádenıet jáne tіlderdі damytý bólіmіnіń basshysy.
