«Жаңа әліпби негізіндегі қазақ тілі емлесінің ережелері» «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылы 26 қазандағы №569 Жарлығына сәйкес бекітілген жаңа әліпби бойынша әзірленді.
Жаңа әліпби негізіндегі қазақ тілі емлесінің ережелері (Ереже) – латын графикасындағы қазақ әліпбиі бойынша дұрыс жазуды көрсететін құқықтық күші бар құжат. Сонымен қатар латыннегізді жаңа әліпби бойынша қазақ тілінің орфографиялық нормаларын тұрақтандыратын, дұрыс жазу мәдениетін қалыптастыратын басты нормативті қағидалар болып саналады. Ережеде алдымен ұлттық тілдің жазу-сызумен байланысты:
тілдің жалғамалылығы; тілдің ықшамдалуы;
тіл дыбыстарының үндестігі;
дауыссыздардың бір-бірімен үйлесімділігі, т.б. негізгі заңдылықтары мен ерекшеліктері ескерілді.
Ереженің негізгі ұстанымы үшін фонематикалық принцип басшылыққа алынды. Сонымен қатар қазақ әдеби тілінің лексикалық құрамындағы көне және кірме тілдік қабаттардың кейбір түрлерінің емлесіне қатысты дәстүрлі және фонетикалық, ал төл сөздердің күрделі түрлері үшін морфологиялық принцип те қолданылды.
Ережеде:
латын негізді әліпби бойынша қазақ тілі дыбыстарының мәнін білдіретін әріптердің үндестікпен, үйлестікпен жазылу нормасы көрсетілді;
сөздерді бірыңғай жуан немесе жіңішке жазу, соған сәйкес қосымшалардың жуан немесе жіңішке жалғану үлгісі берілді;
қосар дыбыстарды (ұу/үу, ый/ій) дара әріппен (у, и әріптерімен) таңбалаудың үлгісі ұсынылды; қазақтың әдеби тіліндегі емлесі қиын сөздердің орфографиялану ерекшеліктері көрсетілді;
латыннегізді жаңа әліпбиде жоқ ё, й, ц, щ, э, ю, я, ь, ъ әріптерінің жазылу баламасы берілді; бейүндес буынды кірме сөздерге қосымша жалғаудың орфографиялану тәртібі көрсетілді; шеттілдік сөздердің орфографиялану үлгісі ұсынылды;
біріккен, кіріккен, тіркесті және қос сөздердің емлесі, сондай-ақ бас әріппен жазылатын атаулардың жазылуы мен тасымалдың тәртібі көрсетілді.
Ереже түзуде ұлттық тілдің ерекшеліктері мен заңдылықтарына сәйкес болуы, дәстүрге айналған базалық нормалардың сақталуы, техникалық жақтан қолдануға оңтайлы, жинақы болуы, халық тілінің дыбыстық қор әлеуетінің кеңірек қамтылуы, жаһандану үрдісінде жазу-сызудың ұлттық сипатының сақталуы ерекше назарға алынды. Сонымен бірге бұған дейінгі жазу тәжірибесі, тұрақталған нормалары, латыннегізді әліпбиді қолданған және қолдана бастаған түркітектес халықтардың емле тәжірибелері ескерілді.
Бұл Ереженің бастапқы нұсқасын түзу жұмысы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында (Институт) атқарылды.
Институт әзірлеген Ереже жобасы Қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жөніндегі ұлттық комиссия жанындағы Орфографиялық және Әдістемелік жұмыс топтарының бірлескен ғылыми-практикалық семинар-кеңестерінде бірнеше мәрте қаралып, талқылаудан өткізілді. Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы еліміздің бірқатар өңірінде ересектер, оқушылар, сондай-ақ, оқытушы-филологтер арасында сынама-сауалнама арқылы тексеруден, республикадағы ЖОО-ның оқытушылары мен тілтанушы мамандарының тәуелсіз сараптамасынан өткізіп, Ережеге соңғы редакциялау жұмыстарын жасап, көпшілік назарына ұсынып отыр.
Қазақ емлесіндегі тың өзгерістер, жаңа қағидалар және олардың ғылыми негіздемесі ортологиялық құралдарда жан-жақты қамтылады. Ереже латын графикасы негізіндегі жаңа ұлттық қазақ әліпбиі бойынша Орфографиялық, Орфоэпиялық, Шеттілдік сөздер сөздіктері, Емлесі қиын сөздер сөздігі, Анықтағыштар мен Нұсқаулықтар, басқа да әдістемелік құралдар түзу мен жасауда, мамандар даярлауда ғылыми-нормативтік тірек ретінде алынатын басты құжат болып саналады.
ТІРЕК ҰҒЫМДАР
Анықтауыштық қатынас – зат пен құбылыстың атауы болатын есім сөз тіркестері сыңарларының арасындағы алдыңғысы анықтайтын, соңғысы анықталатын қатынас.
Атауыштық тіркес – сыңарлар арасындағы байланысы тұрақты, зат пен құбылысты тура мағынада атайтын, бөлек жазылатын күрделі сөз.
Ашық дауысты – жақтың кең ашылуы арқылы тек үннің қатысымен жасалатын дыбыс.
Әріп – дыбыстың әліпбидегі графикалық таңбасы.
Біріккен сөз – бірнеше түбірден бірігіп, бір ғана зат пен құбылыстың атауы болатын, бірге жазылатын күрделі сөз.
Дыбыс – айтылымдағы ең кіші тілдік бірлік.
Емле – жазу нормаларын қалыптандыратын ережелер жиынтығы, орфография.
Идиомалық тіркес – дайын күйінде қолданылып, бір ұғымды білдіретін, тұтас мағынасы құрамындағы бірліктердің әрқайсысының мағынасына сәйкеспейтін тұрақты тіркестің түрі.
Көмекші есімдер – зат есімдерге тіркесіп, заттардың кеңістіктегі орналасу қатынастарын білдіретін сөздер.
Күрделi сөз – сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынас жойылып, тұтасқан бірлік ретінде бір мағынаны білдіретін, бір ғана морфологиялық, синтаксистiк қызмет атқаратын, біріккен, кіріккен, қос сөз және атауыштық тіркес түріндегі сөздер.
Күрделі етістік – екі немесе одан да көп сөздерден жасалып, күрделі қимыл-әрекетті атайтын, бөлек жазылатын сөздер.
Кірме сөз – қазақ тілінің дыбыстық заңдылықтары бойынша игеріліп жазылатын өзге тілден енген сөз.
Кіріккен сөз – екі не одан да көп сөзден бірігіп, сыңар жігіндегі дыбыстар үндесіп, үйлесе өзгеріске ұшыраған, құрамы сіңісіп кеткен сөздер.
Қос сөз – бір сөздің қайталануынан не сөздердің қосарлануынан жасалған, дефиспен жазылатын күрделі сөз.
Қосымша – сөз мағынасын өзгертетін, түрлендіретін, сөз бен сөзді байланыстыратын грамматикалық бірлік.
Қысқарған сөз – күрделі атаулардың қысқартылып жазылған түрі.
Лексикаланған тіркес – фразеологиялық мағынасынан қол үзген, синтаксистік қатынас көмескіленген, жеке сөз орнына жүретін лексикалық бірлік.
Морфологиялық принцип – жеке сөздің және күрделі сөз сыңарларының түбір тұлғасы сақталып жазылатын емле ұстанымы.
Тәуелдік жалғау – бір заттың басқа затқа немесе біреуге тәуелді, меншікті екенін білдіретін қосымша.
Түбір сөз – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін, мағыналы негізгі бөлігі.
Тіл үндестігі – қазақ тіліндегі бірінші буынның үндесіміне қарай сөздердің бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңішке айтылатын негізгі дыбыстық заңдылығы.
Фонема – сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажырататын тілдің дыбыстық жүйесіндегі негізгі типтік бірлік.
Фонематикалық принцип – фонеманың негізгі реңкі сақталып жазылатын емле ұстанымы.
Шеттілдік сөз – жазба тұрпаты түпнұсқасынан үлкен айырмасы болмайтын өзге тілден енген сөз.
ЖАҢА ӘЛІПБИ НЕГІЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ ЕМЛЕСІНІҢ ЕРЕЖЕЛЕРІ
І тарау
ӘРІПТЕР ЕМЛЕСІ
Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі Дауысты дыбыстарды таңбалайтын әріптер: a, á, о, о́, у, і, u, ú, е.
§1. а, е, у, і әріптері сөздердің барлық буынында жазылады: ana, baqyt, shaǵala, balapan, bota, bolashaq; еlik, egemendik, elgezek, qurmet, kórkem; yqpal, yrys, mysal, jańǵyrý, baqsy, jaqsy; irgeli, irimshik, bilim, izgilik, кishipeıil, senim.
§2. а́, о, о́, u, ú әріптері төл сөздің басында жазылады: ádis, álem, sán, dán, mádenıet, báıterek; ozyq, ońtaıly, qoǵam, torsyq; óris, ómirsheń, kósem, bórik; utymdy, ustaz, qujat, tumar; úrdis, úkimet, júıe, túbegeıli. Кірме, шеттілдік сөздердің екінші, үшінші буынында да жазылады: sirá, kiná, kýá, ińkár, kúmán, shúbá, zámzám, dúdámal; bulbul, maǵlumat, samuryq, májbúr, dúldúl, dástúr, manо́vr, montо́r, parashút, absalút, festıvál, kоbált, banknot, alkogól, vestıbúl.
j, sh мен ı әріптерінің ортасында келген а дыбысы жіңішке айтылғанымен, а әрпі жазылады: jaı, jaılaý, jaıly, shaı, shaılyq.
Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі
Дауыссыз дыбыстарды таңбалайтын әріптер: b, d, f, g, ǵ, h, ι, j, k, l, m, n, ń, р, q, r, s, t, v, ý, z, sh, ch.
§3. b, g, d, f, h, j, к, l, m, n, p, q, r, s, t, v, z, sh, ch және ı, ý (§6-ны қараңыз) әріптері сөздің басында, ортасында, аяғында жазылады: baılyq, kóbelek, arab; gúl, kógal, pedagog; dáýlet, baǵdar, asteroıd; fılosofıa, múftı, paragraf; hıkaıa, qahar, tarıh; jospar, ereje, muqtaj; kúmis, shekpen, berik; lebiz, alash, táýekel; máńgilik, qaımaq, ǵalym; namys, kóne, dastarqan; parasat, kópir, talap; qurmet, maqtanysh, bolashaq; ras, ertegi, ómir; saıasat, kelisim, aıtys; tabıǵat, qatal, sáýlet; vırýs, avtor, rezerv; zerde, bilezik, qundyz; shańyraq, búrshik, qylysh; chempιon, kaýchýk, senvıch; ıá, qaıyń, saı; ýaqyt, áleýmet, taý. Ashshy, tushshy, keshshe сөздерінде екі sh әрпі қатар жазылады.
§4. ǵ әрпі сөз басы мен ортасында ғана жазылады: ǵarysh, aǵash, samǵa.
§5. ń әрпі сөз ортасы мен соңында ғана жазылады: mórtańba, eńbek, tańerteń, meń, zań.
ı, ý әріптерінің емлесі
§6. ı, ý әріптері дауыссыз дыбыс ретінде таңбаланады: aı, úı, oıshyl, ıaǵnı, qoıan, saıa, ıod, faıl, aıkıdo, mezozoı, ýaǵyz, ýaqyt, aý, sáýkele, demeýshi, qaýyn, aıýan, keıýana.
§7. уı (ый), іı (ій) дыбыс тіркестері сөздің барлық буынында ı әрпімен жазылады: ıgilik, ıman; kıim, tıyn, sıa, sıaqty; bı, tarıhı; ınstıtýt, kıno, granıt.
Е с к е р т у. Қосар уı (ый) әріптері тек sуı (сый), tуı (тый) түбірлерінен жасалған сөздерде жазылады: sуılyq, sуıymdylyq, sуıý; tуıym, tуıylý, tуıý.
ıy, ıi әріп тіркестеріне аяқталған етістікке көсемшенің ı (-й) жұрнағы жалғанғанда, екі ı әрпі қатар жазылады: baıy – baııdy, keıi – keııdi.
§8. uý (ұу), úý (үу) дыбыс тіркестері cөздің барлық буынында ý әрпімен жазылады: ýyldyryq, ýyz, ýildeý; týys, qýyrshaq, gýil, tintýir; oqý, sý, jazý, kelý, barý.
§9. ю әрпі ıý әріп тіркесі түрінде жазылады: aıý, baıý, oıý, jaıý, súıý. Е с к е р т у. ı әрпінен кейін тұрған ю әрпінің орнына ý жазылады: qıý, jıý.
§10. я әрпі ıa әріп тіркесімен жазылады: qoıan, ıaǵnı, saıa.
Е с к е р т у. и (ı) әрпінен кейін тұрған я әрпінің орнына а жазылады: qıar, sıa, jarıa.
ІІ тарау
ТҮБІР СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ.
ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖАЛҒАНУЫ
Түбір сөздер емлесі
Қазақ тілінде түбір сөздер тіл үндестігі бойынша жазылады.
§11. Төл сөздер бірыңғай жуан не жіңішке үндесіммен жазылады: azamat, yntymaq, bosaǵa, turmys; ásem, memleket, izet, úmit, sóılem. Ал кейбір кірме сөздерде тіл үндестігі сақталмай жазылады: quzіret, qudіret, muǵalim, qyzmet, qoshemet, aqіret, qasıet, qadir, kitap, taýqіmet, qazіret.
§12. Сөздердің және күрделі сөздер мен сөз тіркестері сыңарларының түбір тұлғасы сақталып жазылады: qulyn (qulun емес), júzim (júzúm емес), kóılek (kóılók емес), júrek (júrók емес), oryndyq (orunduq емес), kók oramal (kóg oramal емес), aq ala (aǵ ala емес), aq aıý (aǵ aıý емес); bara almaımyn (baralmaımyn емес), barsa ıgi edi (barsıgedi емес), baryp pa eken (baryppeken емес), kele jatyr (kelatyr емес), kúnkóris, kúnbaǵys, shekara, qyrkúıek, kókónis.
Қосымшалардың жалғануы
§13. Қосымшалар түбірдің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың үндесіміне қарай не жуан, не жіңішке жалғанады: jumys-shy-lar-dyń, qart-tar-dyń, baqsha-myz-da; mekeme-de, bereke-si, teńiz-shi-ler; kitap-tyń, qudiret-ke, muǵalim-niń; kógal-ǵa, kógoraı-ǵa.
§14. Сөздің соңғы дыбысы қатаң болса, қосымшалар қатаңнан, ал дауысты, ұяң немесе үнді болса, қосымшалар ұяң не үндіден басталып жалғанады: halyq-qa, qyrat-tar, mektep-ke, kólik-pen; táj-ge, qaryz-ǵa, juldyz-dar; tań-ǵa, pán-der, tal-dyń, kól-ge, bala-ǵa, bala-lar, áje-ge, áje-niń.
§15. Түбірдің соңғы буынында үнді дауыссыз дыбыстан кейін тұрған y, i әріптері тәуелдік қосымшасы жалғанғанда түсіріліп жазылады. Мысалы: aýyl – aýly, daýys – daýsy, erin – erni, halyq – halqy, oryn – orny, ǵuryp – ǵurpy, qyryq – qyrqy (қырқын беру), kórik – kórki (бет-ажар), árip – árpi, naryq – narqy (бағасы), paryq – parqy, qulyq – qulqy, oıyn – oıyny.
Е с к е р т у. Мағынасына нұқсан келетін сөздерде y, i түсірілмей жазылады. Мысалы: qulyq – qulyǵy; kórik – kórigi (ұстаның құралы); qalyp – qalyby (нанның қалыбы); qyryq – qyryǵy (сандық мағына); naryq – naryǵy (термин).
§16. Соңғы буынында á әрпі жазылатын түбір сөздерге ашық дауыстылармен келетін қосымшалар ғана жуан жалғанады: kúnásinа, kúnásinаn, kýásinа, kýásinаn, kúnáǵa, kúnádan, kinálaý, shúbálaný, kýáǵa, kýádan, kúmánǵa, kúmándaný.
§17. s, z, j дыбыстарына аяқталатын сөздерге s, sh дауыссыздарынан басталатын қосымша жалғанғанда, түбір сақталып жазылады: basshy (bashshy емес), qussha (qushsha емес), tuzsyz (tussyz емес), sózsiz (sóssiz емес), aýyzsha (aýyshsha емес), tájsiz (táshsiz емес).
§18. n дыбысына аяқталатын сөздерге b, g, ǵ, m дауыссыздарынан басталатын қосымша жалғанғанда, түбірдің негізгі тұлғасы сақталып жазылады: burynǵy (buryńǵy емес), janǵa (jańǵa емес), qaýynǵa (qaýyńǵa емес), túngi (túńgi емес), tómengi (tómeńgi емес), júgenge (júgeńgeемес), janbaıdy (jambaıdy емес), kónbedi (kómbedi емес), senbeıdi (sembeıdi емес), saımanmen (saımammen емес).
§19. Сөз соңындағы k, q, p әріптері тәуелдік жалғауы немесе көсемшенің -а, -е, -ı жұрнағы жалғанғанда, g, ǵ, b ( ý) болып жазылады: júrek – júregi, súıek – súıegi, kúrek – kúregi; qazaq – qazaǵy, baıraq – baıraǵy, taraq – taraǵy; kitap – kitaby, aspap – aspaby, lep – lebi; ek – egedi, tók – tógedi; taq – taǵady, baq – baǵady; kep – kebedi, keýip, jap – jabady, jaýyp, tap – tabady, taýyp. Бірақ sap – sapy, sapynda, tarap – tarapy тәрізді сөздердің түбір тұлғасы сақталып жазылады.
§20. Екінші сыңары basy, asy, aǵasy, anasy тұлғаларымен келген біріккен сөздерде қосымша сөздің тәуелдік формасына жалғанады: Elbasyna, Elbasyn, otbasyna, otbasyn, otbasylar, qonaqasyna, qonaqasyn, qonaqasylar, otaǵasyna, otaǵasyn, otaǵasylar, myńbasyn, myńbasyna, myńbasylar. Тәуелдік жалғауының ІІІ жағы жалғанбайды.
§21. Түбір сөзге -hana, nama, -góı, -qoı, -kez, -kesh, -paz, -ger, -ker, -tal, -dar, -qor тәрізді араб, парсы тілінен енген және -kúnem, -niki (-diki, -tiki), -men (-ben, -pen) тәрізді төл қосымшалар сөздің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарамай жалғанады: kitaphana, ádisnama, emhana; danagóı, aqylgóı; sánqoı, áýesqoı; arbakesh, baıshykesh; jıhankez; ónerpaz, bilimpaz; zańger, saýdager; kásipker, qaıratker; sezimtal, uǵymtal; dindar, qaryzdar; mansapqor, jemqor; paıdakúnem; ataniki, аýyldiki, qаzaqtіkі; qoǵammen, ultpen, qyzben.
ІІІ тарау
БӨЛЕК ЖАЗЫЛАТЫН СӨЗДЕР ЕМЛЕСІ
§22. Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері бөлек жазылады: altyn saǵat, kıiz úı, bota kóz, qara shaı, at qora, maqta maıy, quraq kórpe.
§23. Күрделі сан есімдердің әрбір сыңары бөлек жазылады: on bir, on birinshi, on segiz mıllıon, jıyrma segiz, júz on jeti, eki júz jetpis tórt, bir myń toǵyz júz elý úsh, tórt mıllıard, jıyrma úsh bútin onnan bir.
§24. Күрделі сын есімдердің әрбір сыңары бөлек жазылады: аl qyzyl, qońyr ala, qyzǵylt sary, qara ala, kók ala, qara kók, aq sur, qula qasqa, qula jıren, tory tóbel.
§25. Күрделі етістіктердің, есім және еліктеуіш сөздермен тіркескен құрама етістіктердің әрбір сыңары бөлек жазылады: baryp keldi, kele jatyr, jaza ber, kıip júre ber, júgire jóneldi, bara almady, bara almaı qalyp edi, jyǵylyp qala jazdady; qyzmet etý, mán berý, qol shapalaqtaý; shap etý, dý ete túsý, baj etý, lap qoıý.
§26. Толық мағыналы сөзбен тіркескен saıyn, keıin, buryn, deıin, sheıin, men, ben, pen, qoı, ǵoı, da, de, ta, te, ma, me, ba, be, pa, pe, she шылаулары бөлек жазылады: jyl saıyn, aı saıyn; sabaqtan keıin; budan buryn; jınalysqa deıin; túske sheıin; qalam men qaǵaz, kitap pen dápter; kerek qoı, kóre ǵoı; ol da, men de; halyq ta, úkimet te; Bar ma eken? Kele me eken? Suraq pa? Kóp pe? Az ba? Kem be? Sen she?
§27. da, de, ta, te шылаулытіркестеріменкелгенкүрделісөздербөлекжазылады: bar da kel, aıt ta qoı, qara da tur, kir de shyq. Бірақ urda-jyq, asta-tók, ýda-shý тәрізділексикаланғантіркестербіргеәрідефисарқылыжазылады.
§28. Негізгісөзгетіркескен aldy, arty, asty, ústi, mańy, jany, ishi, syrty, basy, tusy, sheti, boıy сияқтыкөмекшіесімдербөлекжазылады: esik aldy, úı arty, kópir asty, ústeldiń ústi, qala mańy, bazar jany, aýla ishi, qora syrty, qystyń basy, júrek tusy, aýyl sheti, ózen boıy, tula boıy.
Ескерту. Aldy, arty, asty, ústi көмекшіесімдеріменкеліп, атаулықмағынағаиеболғансөздербіргежазылады: saılaýaldy naýqan, mektepaldy top, tilarty dybysy, sózaldy syńary, tisarty daýyssyzy, jerústi jumystary, jerasty sýlary.
§29. Идиомалық, фразалықтіркестердегіәрбірсөзбөлекжазылады: qas batyr, shynjyr balaq, shubar tós, shıki ókpe, qara ter, ıek artty, bas tartty, bet burdy, ıin tires. Бірақатаусөздіңорнынажүретінлексикаланғантіркестербіргежазылады: basqosý, atsalysý, aqkóńil (§38-діқараңыз).
IV тарау
БІРГЕЖАЗЫЛАТЫНСӨЗДЕРЕМЛЕСІ
§30. Екітүбірденқұралғанбірғаназатпенұғыматауыбіргежазылады: kókónis, shekara, jertóle, baǵdarsham, beınebaıan, sýsabyn, kereńqulaq (өс.), ıtsandyq (өс.), kelteshash (өс.).
§31. Екіншісыңары -lyq (-lik, -dyq, -dik, -tyq, -tik) қосымшасыменкелгенқоғамдық, әлеуметтіклексика, -ar (-er) қосымшасыменкелетінәдет-ғұрып, кәдеатаулары, -lar (-ler, -dar, -der, -tar, -ter) қосымшасыменкелетінботаникалық, зоологиялықатаулар, -qysh (-kish, -ǵysh, -gish) қосымшасыменкелетінқұрал-сайманжәнетехникаатаулары, -ty (-ti, -dy, -di), -pa (-pe, -ba, -be, -ma, -me), -ys (-is, -s), -ǵy (-gi, -qy, -q) қосымшасыменкелетінлексикаланғантұрақтытіркестермензататауларыбіргежазылады: ortaazıalyq, jerjúzilik, arampıǵyldyq, búkilálemdik, jalpyhalyqtyq, birrettik; aýyzashar, atqaminer; ashatuıaqtylar, balyqqorektiler, jalańkózdiler, aǵashkemirgishter; kespekeskish, sabynsalǵysh, órtsóndirgish; sharýabasty, nemketti, súıkeısaldy; alypqashpa, baýkespe, janbaǵys, kireberis, kúnkóris; aýaqyzdyrǵy, aýasúzgi, bórioınaq.
§32. Ásire, bir, kóp, jalpy, бейжәне avan, avıa, avto, agro, antı, aero, gıdro, gıper, eýro, ızo, ınfra, kıno, mega, mını, radıo, tele, trans, últra, foto, elektr сияқтысөзалдысыңарларымен, сондай-ақ beı қосымшасыменкелгенатауларбіргежазылады: ásiresolshyl; birqalypty, birmándi; kópmándi, kópmúshe; jalpyulttyq, jalpymemlekettik; beıkúná, beıhabar; avansahna; avıamektep; avtojol; agrokeshen; antıdene; aeroshana; gıdrobeket; gıperbelsendi; еýrosport; ızosyzyq; ınfraqurylym; kınoqondyrǵy; megajoba; mınıjoba; radıobaılanys; telearna; transshekara; últradybys; fotosýret; elektrsúzgi.
§33. Екіншісыңары aralyq, qumar, jandy, taný, tanym, jaı, hat, aqy, ishilik, symaq сияқтысөздерменкелгенатауларбіргежазылады: halyqaralyq; ataqqumar; ultjandy; jaratylystaný; tiltanym; jylyjaı; ashyqhat (ashyqhat syılaý); zeınetaqy; mekemeishilik; ákimsymaq. Бірақанықтауыштыққатынассақталғанкүрделісөздербөлекжазылады: ashyq hat, qyzmettik hat.
§34. Esh, ár, keı, bir, qaı, qaısy, álde сөздеріменкелгенесімдік, сынесім, үстеулертүбіртұлғаларыөзгертілмей, біргежазылады: eshkim; árkim; ártúrli; keıbir; birdeńe; qaıbir; qaısybireýler; áldeqalaı.
Ескерту. Ár, keı, bir, qaı, álde сөздерізатесімдерментіркескенде, бөлекжазылады: ár el; keı bala; bir jumys; qaı zaman; álde shyn, álde ótirik.
§35. Біріншісыңары aq, qara, sary, kók, qyzyl, ala, boz тәріздітүсатауларыменкелетінботаникалық, зоологиялықтерминдербіргежазылады: aqıyq (құс), aqshabaq (балық); qaraqus, qaraaǵash (өс.); saryandyz (өс.), sarygúl; kókqutan (құс), kókbasshóp (өс.); qyzylqasqyr (аң), qyzylbıdaı; alabuǵa (балық), alabulbul (құс); bozbetege (өс.), boztorǵaı. Үшқұрамнантұратынботаникалық, зоологиялықатаулардыңалдыңғыекісыңарыбірігіпжазылады: aqbas sıyr, sarybas jylan.
§36. Лексикалықмағынасынанажыраған qoı, sıyr, túıe, bota, qozy, at, qoıan, aıý, bóri, qasqyr, ıt немесе qum, sý, bal, ý, sor сөздеріментіркескенботаникалық, зоологиялықатауларбіргежазылады: qoıjýsan (өс.), sıyrjońyshqa (өс.), botabúrgen (өс.), qozygúl (өс.), atqulaq (өс.), qoıansúıek (өс.), aıýbaldyrǵan (өс.), aıýbadam (өс.), bóriqaraqat (өс.), qasqyrjem (өс.), ıtbúldirgen (өс.), qumberish (өс.), sýbetege (өс.), balqaraǵaı (өс.), ýkekire, ýbıdaıyq (өс.), sorqańbaq (өс.).
Ескерту. Aq, qara, qyzyl, qońyr, sur, shubar сөздеріаң-құс, өсімдіктүсінайыруүшінқолданылатынболса, бөлекжазылады: aq alabota, qara qarǵa, sur jylan, shubar baqa.
§37. Eкіншісыңары shóp, gúl, tiken, japyraq, tamyr, qus, balyq, qurt, jıdek, jemis, qat сөздеріменкелетінботаникалықатауларбіргежазылады: emenshóp, qońyraýshóp; kúımesgúl, qaltagúl; sortiken, shaǵyrtiken; túımejapyraq, sútjapyraq; altyntamyr, beltamyr; totyqus, kókqus; taraqbalyq, qylyshbalyq; qaraqurt, bósirqurt; qyzyljıdek, ıtjıdek; tamyrjemis, torjemis; qaraqat, qyzylqat.
§38. Күрделісөзгеайналғанфразеологизмдербіргежазылады: aqsaqal, aqsúıek, aqnıet, aqnıettik, aqkóńil, aqkóńildilik; kóshbasshy, dúnıeqońyzdaný, erjúrek, erjúrektik, janpıda, janpıdalyq, ataqonys; basqosý, atsalysý, atústi, atústilik.
V тарау
ДЕФИСПЕНЖАЗЫЛАТЫНСӨЗДЕРЕМЛЕСІ
Қоссөздер дефис (-) арқылыжазылады.
§39. Қайталамақоссөздердефисарқылыжазылады: lek-lek, alýan-alýan, júre-júre, kóre-kóre, sóıleı-sóıleı, bıik-bıik, kóp-kóp, taý-taý, qaıta-qaıta.
§40. Қосарланғанеліктеуіш, бейнелеуішсөздержәнекөңіл-күй, шақыруодағайларыдефисарқылыжазылады: jalt-jult, satyr-sutyr, qalt-qult, shaqyr-shuqyr, shart-shurt, sart-surt, tars-turs, pah-pah, shek-shek, qyraý-qyraý.
§41. Сыңарларыөзарамағыналасжәнеқарама-қарсы, жиынтықжәнежалпыламамәндегі, сондай-ақмағынасыкөмескіленгенқоссөздердефисарқылыжазылады: syı-qurmet, úgit-nasıhat, oı-óris, ydys-aıaq, telegeı-teńiz, salt-dástúr, er-toqym, el-jurt, jer-jahan, kúsh-qaırat, ońtústik-shyǵys, júrek-tamyr syrqaty, shtrıh-kod, oqý-jattyǵý, ákimshil-qysymshyl; úlken-kishi, kári-jas, alys-jaqyn, ashshy-tushshy, alys-beris, joǵary-tómen, kóshi-qon, aıtty-aıtpady, kirer-kirmesten, kelimdi-ketimdi, kári-qurtań, kóılek-kónshek, et-met.
§42. Қосарланғанболжалдықсанесімдердефиспенжазылады: bir-eki, alty-jeti, úsh-tórt, otyz-qyryq, altaý-jeteý, bireý-ekeý.
§43. Грамматикалықтұлғаларменкелгенқоссөздердефисарқылыжазылады: týradan-týra, qoldy-qolyna, ózinen-ózi, qaraptan-qarap, bardy-joqty, azdy-kópti, tekten-tekke, teginnen-tegin, qolma-qol, betpe-bet, kózbe-kóz, jolma-jol, barar-barmas; bılep-tóstep, sharshap-shaldyǵyp, kórgen-túıgen, jýyp-shaıyp, qyryp-joıyp, jylap-eńirep, ósip-ónip.
§44. Арабцифрыменберілгенсанғақосымшадефисарқылыжалғанады, сондай-ақтүсірілген -ynshy (-inshi), -nshy (-nshi) қосымшасыныңорнынадефисқойылады, алримцифрыменберілсе, дефисқойылмайды: 6-ǵa, 100-ge deıin, 10-15-ten; 2018-jyly, 5-sanat, 3-kireberis, 10-qazan, 2-aqpan, 136-bap, 1-úı, 9-páter, ХХІ ǵasyr, III tom, IV taraý. Бірақ № шарттыбелгісіментіркесетінарабцифрлысанесімдердефисарқылыажыратылмайды: №82 mektep, dırektordyń №5 buıryǵy, №107 qaýly, №17 kiris.
§45. Цифрғатіркелетін % (процент), 0С (Цельсий) таңбаларынанкейінжалғанатынқосымшалардефисарқылыжазылады: 50 %-kе, 10 0С-den tómen.
§46. Күшейткішбуынменкелетінсөздердефиспенжазылады: ap-anyq, qyp-qyzyl, sap-sary, jap-jaqsy, súp-súıkimdi, quba-qup. Бірақ appaq, kókpeńbek болыпжазылады.
§47. Кірменегіздер, аббревиатураларменсандардыңтөлжәнешеттілінененгенсөздерменқосарланғанатаулары, сондай-ақ ýeb, eks сөзалдысыңарларыменкелетінсөздердефисарқылыжазылады: breın-rıng, kofe-breık, market-meıker, shoý-bıznes, tok-shoý, blıs-saýal, feıs-baqylaý, art-kafe, pop-mýzyka; MP4-pleerleri, USB-tasymaldaýshy, SD-karta; VIP-palata, IT-mamandar, PR-menejer.
§48. -aq, -aı, -aý, -dy, -di, -mys, -mis, -tin, -tuǵyn шылауларыдефисарқылыжазылады: sen-aq, shamaly-aq, kelmeıdi-aý, ádemisin-aı, aıtqan-dy, barypty-mys, kelipti-mis, kóretin-di; еrek-tin, bar-tuǵyn, joq-tuǵyn.
§49. Қысқарғансөзгеқосымшалардефисарқылыжалғанады: AAQ-nyń, QazUPÝ-ǵa, TMD-ǵa (§73-75 қараңыз).
VІтарау
БАСӘРІПЕМЛЕСІ. ҚОСЫМШАЛАРДЫҢЖАЛҒАНУЫ
§50. Әрбіржаңасөйлембасәріппенжазылады: Qonaqúıde, dóńgelek ústel ústinde qyzǵylt, kúńgirt sáýlesi bar tas sham janyp tur. Qyryn otyrǵan ákesiniń úlken kesek pishini Abaıǵa jartylaı ǵana kórinedi (M.Áýezov).
§51. Өлеңніңәрбіржолыбасәріптенбасталады:
Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge.
Artyq bilim kitapta,
Erinbeı oqyp kórýge (Abaı).
Жалқыесімдеремлесі
§52. Кісініңаты, әкесініңаты, тегібасәріппенжазылады: Dýlat Saǵynuly Berdáli, Qyrmyzy Nábıqyzy Seıdimbek.
§53. Кісіесімдерінежәне -ov, -ev жұрнағыменаяқталғанкісініңтегінеқосымшатүбірсөздіңсоңғыбуынынасәйкесүндесіпжалғанады: Álıhannyń, Álıhanǵa; Kúnsulýdyń, Kúnsulýǵa; Nábıevanyń, Nábıevkе; Baıǵaraevanyń, Baıǵaraevqa.
Ескерту. Соңғыбуыны á-менаяқталғанкісіесімдерінеқосымшалар §16 бойыншажуанжалғанады: Kúlásh-qa, Kúláı-ǵa, Bilál-ǵa.
§54. Екісөзденқұралғанкісіесімдерібіргежазылады: Tóremurat, Aısáýle, Saqypjamal, Ábilqasym, Qasymjomart, Batyrhan, Tursynzada, Nurǵalı, Aıgúl, Aqbala, Aqylbek, Jaqsybaı, Shárbaný, Toqqoja, Nurbıke, Nuraıym, Nurdildá, Bıbihanym, Asyljan, Ahmetqazy.
§55. Кісіесімдерісыңарларыныңжігіндегідыбыстарайтылымынасәйкесжазылады: Aıǵyz, Baıgeldi, Jumaǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet.
§56. Араб, парсытілінененгенкісіесімдеріқазақтілініңдыбыстықзаңдылығынасәйкесжазылады: Ysqaq, Yrysjan, Yrysaldy, Ysmaıyl немесе Symaıyl, Muhambet, Ybyraıym, Bátıma, Qasen, Qusaıyn, Qadısha, Pazyl, Ábdiqadir, Álbeıbarys.
§57. Тарихитұлғаесімдеріндегікөмекшісөздерсөзбасындабасәріппен, сөзортасындакішіәріппендефисарқылыжазылады: Ábýnasyr ál-Farabı, Leonardo da Vınchı, Janna d’Ark, Fon der Gols, Lıýdvıg van Bethoven, Ál-Farabıdiń murasy barlyq túrki halyqtaryna ortaq. Көрсетілгенесімдергеқосымшаларбуынүндесімінесәйкесжалғанады: Leonardo da Vınchı (-diń, -ge); Fon der Gols (-tyń, -qa); Vılgelm fon Gýmboldt (-tyń, -qa).
§58. Ертегі, мифкейіпкерлерініңаттарыбасәріппенжәнебіргежазылады: Jelaıaq, Jeztyrnaq, Saqqulaq, Taýsoǵar.
§59. Құрамында bı, jyraý, ata, ana, batyr, abyz, aqyn, bahadúr, han, seri, sal, datqa, sultan, qajy, sulý, begim, hanym, myrza сөздерібарұлттық-мәдениқоғамдастыққатанымалкісіесімдерініңалдыңғысыңары – басәріппен, екіншісыңарыкішіәріппенбөлекжазылады: Móńke bı, Buqar jyraý, Adam ata, Haýa ana, Qorqyt ata, Domalaq ana, Jalańtós batyr, Baıserke abyz, Dýlat aqyn, Ábilǵazy bahadúr, Abylaı han, Aqan seri, Birjan sal, Baızaq datqa, Baraq sultan, Qunanbaı qajy, Baıan sulý, Aısheker hanym, Rabıa begim.
§60. Дәстүрлімәдениеттеерекшеорыналғанкісіесімдерініңалдындақолданылатынтұрақтыэпитеттербасәріппенжазылады: Úkili Ybyraı, Qyz Jibek, Máshhúr Júsip, Qazdaýysty Qazybek bı, Er Tarǵyn, Qaraqypshaq Qobylandy, Jaıaý Musa, Er Tóstik.
§61. Жануарларменқұстарғақойылғанкүрделіатауларбасәріппенжәнебіргежазылады: Aıtóbel, Qoıankók; Bóribasar, Aqtós, Qaratorǵaı.
Жер бедері, аспан денелері атауларының емлесі
§62. Географиялықжәнеастрономиялықатауларбасәріппенжазылады: Alataý, Jetisý, Ertis, Jaıyq; Kún, Аı, Jеr, Sholpan, Jetiqaraqshy, Súmbile, Úrker.
§63. Muhıt, asý, aral, qumт.б. сөздерменкелетінжер-сужәнеастрономиялықатаулардыңбастапқысыңарыбасәріппенжазылады: Qarateńiz, Tynyqmuhıty, Kúngeı asýy, Barsakelmesaraly, Borsyqqumy.
§64. Тұрақтыанықтауышарқылықалыптасқанкүрделіжер-суатауларыныңекісыңарыдабасәріппенжәнебөлекжазылады: KishiAzıa, OrtalyqQazaqstan, BatysQazaqstan, QıyrShyǵys, TaýlyAltaı.
§65. Күрделіжер-суатауларыбасәріппен, түбіртұлғасысақталып, біріктіріліпжазылады: Araltóbe, Úsharal, Kókshetaý, Betpaqdala, Jarkent, Marqakól, Saryarqa, Saryaǵash, Jańaarqa. §66. Қосарланғанжер-суатауыныңекісыңарыдабасәріппен, дефисарқылыжазылады: Aqsý-Jabaǵylyqoryǵy, Úıtas-Aıdosjerastysýy, Saıram-О́gemulttyqparki, Balqash-Alakóloıysy.
Күрделіатауларемлесі
§67. Мемлекетжәнееңжоғарғымемлекеттікбасқаруоргандарыменлауазыматауларыбасәріппенжазылады: QazaqstanRespýblıkasy, QazaqstanRespýblıkasynyń Prezıdenti, QazaqstanRespýblıkasynyń Premer-mınıstri, QazaqstanRespýblıkasyParlamentiMájilisiniń Tóraǵasy, QazaqstanRespýblıkasynyń Úkimeti.Бірақмемлекеттіклауазыматауларындағыhatshy, mınıstr, depýtat, ákim, orynbasar, basshy, tóraǵaсөздерікішіәріппенжазылады: QazaqstanRespýblıkasyMemlekettikhatshysy, QazaqstanRespýblıkasyQarjymınıstri, QazaqstanRespýblıkasyParlamentiniń depýtaty, Túrkistanoblysynyń ákimi, QazaqstanRespýblıkasyPrezıdenti ákimshiligibasshysynyń orynbasary, Ádistemelikbólimbasshysy, Tilkomıtetiniń tóraǵasy.
§68. Мемлекеттікәкімшілік-басқаруоргандары (министрлік, комитет, департамент, кодекст.б.), заңнамалыққұжаттаркүрделіатауларыныңбіріншісөзібасәріппенжазылады: Qarjymınıstrligi, QazaqstanRespýblıkasyQarjymınıstrligi, QazaqstanRespýblıkasyIshkiistermınıstrligi, QazaqstanRespýblıkasyQarjymınıstrliginiń Memlekettikmúlikjánejekeshelendirý jónindegikomıteti, QazaqstanRespýblıkasyAqparatjánekomýnıkasıalarmınıstrliginiń Aqparattandyrý departamenti, QazaqstanRespýblıkasynyń Eńbekkodeksi.
§69. Оқуорны, ғылымимекеме, қоғамдықұйым, өнерорталықтарыныңжәнеолардыңқұрылымдықбөлімшелерініңатауларыбасәріппенжазылады: Ál-Farabı atyndaǵyQazaqulttyq ýnıversıteti, Sh.ÝálıhanovatyndaǵyTarıhjáneetnologıa ınstıtýty, QazaqstanSýretshilerodaǵy, Abaı atyndaǵyOperajánebaletteatry, Qazaqulttyq ýnıversıtetiniń Tarıhfakúlteti, Shyǵystaný fakúltetiniń Shyǵysfılologıasykafedrasy; Tilbilimi ınstıtýtynyń Tilmádenıetibólimi, JazýshylarodaǵyKórkem ádebıetbólimi, Tilbilimi ınstıtýtynyń Ǵylymı keńesi.
§70. Ғимарат, ескерткіш, көркемәдебиет, музыка, сәулет, өнертуындыларыатауларыныңалғашқысөзібасәріппенжазылады: Beıbitshilikpenkelisimsaraıy, Qazmedıaortalyǵy, Táýelsizdiksaraıy, ÁziretSultanmeshiti, I.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogıasy, «Alasapyran» romany, «Aıqyn» gazeti, «Qazdarqaıtqanda» áni, «Máńgilikel» monýmenti.
§71. Маңыздытарихиоқиғалардың, мерекеатауларыныңбіріншісөзібасәріппенжазылады: Aqtabanshubyryndy, Jeltoqsankóterilisi, Qurbanaıt, Naýryzmeıramy, Qazaqstanhalqynyń birligikúni, Bilimkúni.
§72. Мемлекеттікмарапаттар, атақтарбасәріппенжазылады: QazaqstanRespýblıkasyMemlekettiksyılyǵynyń laýreaty, «Halyqqaharmany» ataǵy, «Altynqyran» ordeni, «Ereneńbegi úshin» medali, «Altynalqa» tósbelgisi.
VІІтарау
ҚЫСҚАРҒАНСӨЗДЕРЕМЛЕСІ
§73. Басқыәріптеріненқысқарғанкүрделіатауларбасәріппенжазылады: EQYU (Eýropadaǵyqaýipsizdikjáneyntymaqtastyquıymy); AQ (Aksıonerlikqoǵam); AAQ (Ashyqaksıonerlikqoǵam); JShS (Jaýapkershiligishekteýliseriktestik); DDSU (Dúnıejúzilikdensaýlyqsaqtaý uıymy).Қосымшаларқысқарғансөздіңайтылузаңдылықтарынасәйкесдефисарқылыжазылады: EQYU-ǵa; ЕO-ǵa; JShS-nyń, JShS-ǵa; AQ-nyń; DDSU-ǵa; TMD-ǵa, MKK-ge.БірақAQSh-qaдепжазылады.
§74. Ағылшынтіліндегіатауыбойыншақысқарғанәлемдікмәртебесіжоғарыхалықаралықұйыматауларытүпнұсқатіліндегідейжазылады: UNESСO, USAID, NATO, EXPO. Қосымшаларқысқарғансөздіңайтылуынақарайдефисарқылыжалғанады: UNESСO-nyń, -ǵa; USAID-tyń, -qa; NATO-nyń, -ǵa; EXPO-nyń, -ǵa.
§75. Араласқысқарғансөздертөмендегідейжазылады: QazUÝ (Qazaq ulttyq ýnıversıteti); Eýroodaq (Eýropalyq odaq). Қосымшаларсоңғыбуынғаүндесіпжалғанады: QazUÝ-dyń, -ǵa; Eýroodaq-tyń,-qa.
VIIІтарау
ШЕТТІЛДІКСӨЗДЕРЕМЛЕСІ
§76. Шеттілдікбірқатарсөздертүпнұсқасынаұқсасжазылады, оларғақосымшабуынүндестігінесәйкесжалғанады: moderator (-dyń, -y, -ǵa, -lar), marker (-diń, -i, -ge, -ler), stepler (-diń, -i, -ge, -ler), vaýcher (-diń, -i, -ge, -ler), sýpervaızer (-diń, -i, -ge, -ler), banknot (-tyń, -y, -qa, -tar), bankomat (-tyń, -y, -qa, -tar), planshet (-tiń, -i, -ke, -ter), onlaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), oflaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), dızaın (-nyń, -y, -ǵa, -dar), barmen (-niń, -i, -ge, -der), resepshn (-niń, -i, -ge, -der), skrınshot (-tyń, -y, -qa, -tar), blokbaster (-diń, -i, -ge, -ler).
§77. Бірқатаркірмесөздерайтылуыбойыншажазылады: taýar, nómir, poshta, kástóm, pálte, poıyz, sıez, slesir, vedimis, vedimistik, ketchúp.
§78. ёәрпіо́ әрпіментаңбаланады. Қосымшасоңғыбуынныңүндесімінесәйкесжалғанады: manо́vr (-diń, -i, -ge, -ler), brýselо́z (-diń, -i, -ge, -der), aktór (-diń, -i, -ge, -ler), amóba (-nyń, -ny, -ǵa, -lar), dırıjо́r (-diń, -i, -ge, -ler), rejısо́r (-diń, -i, -ge, -ler).
§79. цәрпіжәнесцәріптіркесі s әрпіарқылыжазылады: sırk, sement; desımetr, proporsıonal, kvars, korporasıa, senarı, abses, plebısıt.
§80. щәрпі sһәрпіменжазылады: ýchılıshe, praporshık, borsh, shı (тағам).
§81. эәрпіеәрпіменжазылады: element, elevator, poetıka, koefısent.
§82. юәрпі ú әрпіменжазылады: parashút, absolút, glúkoza, debút, prodúser, lúks, valúta, búdjet, búro, sújet, búleten, fúchers, kompúter, tútor, konúktýra, konúktıvıt. Қосымшаларсоңғыбуынныңүндесімінесәйкесжалғанады.
§83. яәрпіа́ әрпіменжазылады: zarа́d, knáz, narád, razrád, grıláj. Қосымша §16 бойыншажалғанады.
Ескерту. и (ı) әрпіненкейінтұрғаня-ныңорнынаажазылады: aksıa, alergıa, hımıa, gımnazıa.
§84. Жіңішкелікбелгісі (ь) барбуынғажіңішкедауыстылардыңәрпіжазылады, қосымшалартүбірдіңсоңғыбуынынаүндесіпжалғанады: аlkogól (-diń, -i, -ge, -der), аnsámbl (-diń, -i, -ge, -der), asfált (-tiń, -i, -qa, -ta), álbatros (-tyń, -y, -qa, -tar), álbom (-nyń, -y, -ǵa, -dar), álfa (-nyń, -ǵa), álmanah (-tyń, -y, -qa, -tar), álpınıs (-tiń, -i, -ke, -ter), ált (-tiń, -i, -ke), álternatıv (-tiń, -i, -ke, -ter), áltron (-nyń, -y, -ǵa, -dar), bálzam (-nyń, -y, -ǵa, -dar), batalón (-niń, -i, -ge, -der), búldog (-tyń, -y, -qa, -tar), búldozer (-diń, -i, -ge, -ler), dúbl (-diń, -i, -ge, -der), gólf (-tiń, -i, -ke, -ter), gаstról (-diń, -i, -ge, -der), kúlt (-tiń, -i, -ke), kоbált (-tiń, -i, -qa, -tar), kоról (-diń, -i, -ge, -der), medalón (-niń, -i, -ge, -der), múltfılm (-niń, -i, -ge, -der), ós (-tiń, -i, -ke, -ter), pálma (-nyń, -sy, -ǵa, -lar), parо́l (-diń, -i, -ge, -der), púlt (-tiń, -i, -ke, -ter), roıál (-diń, -i, -ǵa, -dаr), rúbl (-diń, -i, -ge, -der), sırkúl (-diń, -i, -ge, -der), váls (-tiń, -i, -ke, -ter), vestıbúl (-diń, -i, -ge, -der), vólfram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), vólt (-tiń, -i, -ke), fakúltet (-tiń, -i, -ke, -ter), festıvál (-diń, -i, -ǵa, -dаr), fólklor (-dyń, -y, -ǵa, -lar).
Ескерту. жіңішкелікбелгісі (ь) тұрғанбуында e, ı әріптеріболса, бұлбелгіескерілмейді: akvarel (-diń, -i, -ge, -der), artıkl (-diń, -i, -ge, -der), atele (-niń, -si, -ge, -ler), barelef (-tiń, -i, -ke, -ter), barer (-diń, -i, -ge, -ler), gelmınt (-tiń, -i, -ke, -ter), kegl (-diń, -i, -ge, -der), kelt (-tiń, -i, -ke, -ter), lager (-diń, -i, -ge, -ler), premer (-diń, -i, -ge, -ler), premera (-nyń, -ǵa, -lar), relef (-tiń, -i, -ke, -ter), shıfoner (-diń, -i, -ge, -ler), stil (-diń, -i, -ge, -der), fılm (-niń, -i, -ge, -der).
§85. Айырубелгісі (ъ) ескерілмейжазылады, қосымшаларсоңғыбуынүндесімінесәйкесжалғанады: sýbekt, оbekt, feldeger, adektıv.
§86. -тчәріптіркесіменаяқталатынсөздердегітәрпітүсіріліпжазылады: skoch, skech, mach.
§87. джәріптіркесібарсөздердедәрпітүсіріліп, қосымшаларүндестікзаңыбойыншажазылады: menejer (-diń, -i, -ge, -ler), jınsі (-nіń, -sі, -ge, -ler), jentlmen (-niń, -i, -ge, -der). Бірақ búdjet, lodjy болыпжазылады.
§88. Сөзсоңындағықайталанғанқосарәріптіңбіреуітүсіріледі: klas (-tyń, -y, -qa, -tar), hol (-dyń, -y, -ǵa, -dar), bal (-dyń, -y, -ǵa,-dar).
§89. Сөзортасындағықайталамасс, мм, лл, тт, фф, нн, бб, рр, пп, гг, дд, кк, уудыбыстарынбілдіретінәріптердіңбірітүсіріліпжазылады: patıson, komısar, resor, profesor, prosesor, asonans, dısonans, dısıdent; gramatıka, komýna, ımýnogen, ımıgrant, mamologıa, sımetrıa, amıak, anagram; metalýrgıa, elıps, kolej, sılabýs, koloıd, kolokvıým, trıler, alofon, troleıbýs; kotej, atestat; efýzıa, afekt, afrıkat, koefısıent; týnel, aneksıa, baner, tenıs, konotat; abrevıatýra, gıbon, korespondent, popýrı, korektor, ıpodrom, oponent; sýgestıa; adıtıv; akaýnt, akord, akredıtteý, vakým.
Ескерту. Сөзмағынасынаәсерететінжағдайда, сондай-ақөлшембірлікатауларындақайталамадыбыстарсақталыпжазылады: netto, dollar, massa, tonna, mıllıon, mıllımetr.
§90. -ий-менаяқталғансөздердіңсоңындабірғана ı әрпіжазылады: kalı, alúmını, natrı, kafeterı, realı.
§91. Шеттілдіксөздердіңсоңындағыаәрпісөзмағынасынаәсеретпегенжағдайдатүсіріліпжазылады. Қосымшаларсоңғыбуынғаүйлесіпжалғанады: kordınat (-tyń, -y, -qa, -tar), kapsýl (-dyń, -y, -ǵa, -dar), kardıogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar), fonem (-niń, -i, -ge, -der), morfem (-niń, -i, -ge, -der), leksem (-niń, -i, -ge, -der), orfogram (-nyń, -y, -ǵa, -dar). Бірақ matematıka, pedagogıka, statıstıka, mehanıka болыпжазылады.
§92. -cт, -стьәріптіркестерінебіткенсөздердіңсоңғысы (лары) түсіріліпжазылады, қосымшаларүндестікзаңынасәйкесжалғанады: ekonomıs (-tiń, -i, -ke, -ter), komýnıs (-tiń, -i, -ke, -ter), manıfes (-tiń, -i, -ke, -ter), týrıs (-tiń, -i, -ke, -ter), poves (-tiń, -i, -ke, -ter).
§93. p, h әріптерінеаяқталғаншеттілдіксөздергетәуелдікжалғауыжалғанғанда, p, h әріптеріұяңданбайдыжәнеқосымшаларжуанжалғанады: arhetıp – arhetıpi, stereotıp – stereotıpi, sheıh – sheıhy, shtrıh – shtrıhy; seh (-tyń, -y, -qa, -tar), sheıh (-tyń, -y, -qa, -tar), shtrıh (-tyń, -y, -qa, -tar).
§94. -огәріптіркесіменаяқталатынсөздергеқосымшаларжуанжалғанады: pedagog (-tyń, -y, -qa, -tar), еkolog (-tyń, -y, -qa, -tar), fılolog (-tyń, -y, -qa, -tar).
§95. -рк, -рг, -кс, -лк, -кл, -нкәріптіркестерінебіткенсөздергеқосымшаларжіңішкежалғанады: ocherk (-tiń, -i, -ke, -ter), hırýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), metalýrg (-tiń, -i, -ke, -ter), polk (-tiń, -i, -ke, -ter), sıkl (-diń, -i, -ge, -der), bank (-tiń, -i, -ke, -ter), tank (-tiń, -i, -ke, -ter).
§96. -кт, -ск, -пт, -фтәріптіркесінебітетінсөздергеқосымша y, i дәнекеріарқылы, ал -кт, -нкт, -сксияқтықұрамындакәрпібарсөздергетекжіңішке, басқаларынасоңғыбуынүндесімінеқарайнежуан, нежіңішкежалғанады: fakt, faktige, faktisi; pýnkt, pýnktisi, pýnktige; ınstınkt, ınstınktisi, ınstınktige; dısk, dıskige, dıskisi; aksept, akseptige, akseptisi; soft, softyǵa, softysy.
§97. Сөзсоңындағы -нгәріптіркесі ń әрпіменжазылады, қосымшаларүндестікзаңынасәйкесжалғанады: boýlıń (-niń, -ge, -i, -der), brıfıń (-niń, -ge, -i, -der), reıtıń (-niń, -ge, -i, -der).
Ескерту. Бірбуындысөздерденгтіркесіжазылады: rıng, rang, sleng.
§98. Ағылшынтіліндегітүпнұсқасында w әрпіменбасталатынкейбірсөздер ý әрпіменжазылады: ýаtsap, ýıkıpedıa, ýeb-saıt.
ІХтарау
СӨЗДЕРДІҢТАСЫМАЛДАНУЫ
§99. Сөзбуынжігінесәйкестасымалданады: oqý-shylar, oqýshy-lar; bel-sendi, belsen-di; beı-bitshilik, beıbit-shilik, beıbitshi-lik.
§100. Буынйменудауыссыздарынанбасталғанда da-ýys (daý-ys емес), sa-ýat (saý-at емес), da-ıyndyq (daı-yndyq емес), qu-ıyn (quı-yn емес) түріндетасымалданады.
§101. Сөзішіндеүшдауыссыздыбысқатаркелгенде, сөздіңтүбірісақталыптасымалданады: kúńgirt-teý (kúńgir-tteý емес), jańǵyrt-ty (jańǵyr-tty емес).
§102. Біріккенжәнекіріккенсөздербуынжігіментасымалданады: de-malys, dema-lys (dem-alys емес); kó-goraı, kógo-raı (kóg-oraı емес).
§103. Бірбуындысөздертасымалданбайды: aı, kún, vólt, kvars, pýnkt.
§104. Сөздіңжекеәрпікелесіжолғатасымалданбайды: ara (a-ra, ar-a емес), aıaq (a-ıaq емес), alaqan (a-laqan емес), uıa (u-ıa, uı-a емес).
§105. Басәріптенқысқарғансөздердітасымалдауғаболмайды: AQSh, TMD, BUU.
§106. Кісіесімініңқысқартылғанәрпіментегітасымалданбайды: A.Baıtursynuly, B.Momyshuly, Ǵ.Mustafın, Á.Kekilbaı.
§107. Цифрларменкелгенқысқарғанөлшембірлікатауларыжәнешарттытаңбалартасымалданбайды: 25 ga (25-ga емес), 50 sm (50-sm емес), 50 % (50-% емес).
«Егемен Қазақстан» газетінің ресми сайтынан.
