«Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» – бұл Ахмет Байтұрсынұлының ғасырлар тереңінен жеткен, бүгінгі күннің жүрегіне дөп тиетін үні. Мемлекеттің де, халықтың да жан-дүниесін айқындайтын, рухани тамырын жалғайтын бір ғана нәрсе бар – ол тіл. Қазақ халқы үшін бұл – қазақ тілі. Тіл – ұлттың коды, жүрегі, тағдыры, тамыры мен тағылымы. Бірақ бүгінгі қоғамда осы бір киелі мұраның қадірі мен салмағы толық бағаланып отыр ма?

Қазақ тілі – сан ғасырдың шежіресін арқалаған, қара тасқа қашалып қалған көне сөздердің жалғасы, даланың демі мен ананың әлдиі. Бұл тілде Абай ой толғады, Мұхтар эпопея жазды, Мағжан ұлт тағдырын жырға қосты. Бұл тілде боздақтар батырлық көрсетті, аналар бесік жырын айтты, еркіндік аңсаған рух күреске түсті. Бірақ сол дана тілдің бүгінгі тынысы тарылған. Ресми түрде «мемлекеттік» мәртебе берілсе де, қазақ тілі барлық салада шынайы үстемдікке ие бола алмай отыр. Бұл – бір ғана тілдің мәселесі емес, тұтас мемлекеттің рухани болмысына төнген қауіп.

Қалалық өмірде қазақ тілі көп жағдайда күнделікті қолданыстан шет қалып жатады. Мемлекеттік мекемелерде орысша сөйлеу үйреншікті әдетке айналған. Сауда орындарында, банктерде, тіпті білім беру ұйымдарында да қазақ тілінде сөйлеген жанға бөтен көзбен қарау қалыпты жағдайға айналғандай. Бұл – тілге емес, түптеп келгенде, өз-өзіне деген селқостық. Себебі тілге деген құрмет – өз болмысыңа, ұлтқа деген құрмет.

Тілдің тағдыры туралы ой толғағанда ақын Олжас Сүлейменовтің «Тіл тағдыры – ел тағдыры» деген сөзі еріксіз еске түседі. Бұл – жай ғана қанатты сөз емес, ғасырлар бойғы тарихи шындықтың жүрекке қатты тиетін айнасы. Тілді сақтау – елді сақтау, тілді жоғалту – елдің іргесін сөгу.

Қоғамда қалыптасқан ең үлкен қателік –  «қазақ тілін білу – таңдау» деген ұстаным. Бұл – өз тілінен алыстаған халықтың ең қауіпті шегіне жақындауы. Тілді білмеуді ар санамау, білсе де қолданбау – ұлттық бірегейліктің үзілуіне әкеп соғатын қатерлі құбылыс. Қазақ тілінің мәселесі тек тілші ғалымдардың, ұстаздардың, жазушылардың ғана мәселесі емес. Бұл – әр қазақ азаматының, әр қазақстандықтың азаматтық борышы.

Жуырда өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының 36-сессиясы ел ішіндегі тұрақтылық пен қоғамдық келісім мәселелерін ғана емес, тілдің тағдырына да ерекше назар аударған алаң болды. Бұл жиында мемлекеттік тілдің рөлі жайлы айтылған пікірлер — бүгінгі рухани саясаттың айқын бағыт-бағдарына айналуға тиіс.

Сессияда елдің басшысы қазақ тілін азаматтық бірегейліктің өзегіне айналдыру қажеттігін нақты атап көрсетті. Оның айтуынша, мемлекеттік тіл – тек қатынас құралы емес, бүкіл қоғамды біріктіретін қуатты фактор.

Осы орайда, тіл үйренуді мәжбүрлілікпен емес, қажеттілікпен байланыстыру – ұстанымдағы түбегейлі өзгерісті көрсетеді. Ешкімге қысым жасалмауы тиіс, бірақ тілге сұраныс болмайынша, ол кең қолданысқа да түспейді. Қарапайым тілмен айтқанда, қазақ тілін үйрену — мәдениет пен парасаттың көрсеткіші, ал оны білмеу — кемшілік емес, бірақ кемістік те емес. Мемлекеттік тілді меңгеру – әр азаматтың ішкі сұранысы мен сана деңгейіне байланысты. Сол себепті бұл тақырыпты әсірелеу мен ұрандату емес, парасатты, дәйекті қадамдармен шешу қажеттігі айтылды. Тіл мәселесінде шу емес, шынайы ілгерілеу керек.

Сондай-ақ, қазақ тілінің ғылым мен технологияның тіліне айналуы да күн тәртібінен түспей келеді. Бұл — формалды ұран емес, нақты мақсат. Ол үшін академиялық жүйені, ғылыми еңбектерді, цифрлық өнімдерді қазақша қалыптастыру қажет.

Мемлекет басшысының қатысуымен өткен ессия барысында айтылған тұжырымдар тілдің тағдырын саяси маневр ретінде емес, ұлттық дамудың өзегі ретінде қарау қажеттігін айқын көрсетті.

Біз тіл тағдырын заңмен емес, жүрекпен шешуіміз керек. Заң тілге мәртебе береді, бірақ оны өмірге әкелетін – халық. Егер бала ана тілін мектепте емес, шет тілінде меңгерсе – ол тіл оған ана болмайды. Ал ана тілінен айрылған ұлт – жетім ұлт.

Қазақша сөйлеуден қысылатын жастардың көбеюі, өз тілін кем санау – бұл отарлық сана қалдықтарының бүгінге жеткен көлеңкесі. Сананы азат етпей, тілді азат ету мүмкін емес. Сол үшін ең алдымен санадағы шектеулерді, қорқыныштарды, күмәндерді жеңу керек. Қазақ тілінде сөйлеу – намыс пен рухтың көрінісі екенін ұғынатын уақыт келді.

Мектеп қабырғасынан бастап, баланың тілдік ортасын толықтай қазақыландыру – бірінші қадам. Қазақ тілі физика мен химияда, география мен биологияда, информатика мен логикада сөйлеуі тиіс. Білім – тілді дамыту құралы ғана емес, оның шынайы өмір сүру алаңы. Қазақ тілін ғылымның, жаңалықтың, технологияның тіліне айналдырмай, оны тек әдебиетпен шектеу – өрісін тарылту.

Университеттер мен ғылыми орталықтарда, ІТ компанияларда, медицинада, заң саласында – барлық жерде қазақ тілінің салтанат құруы үшін, оны нақты, нақтылы, кәсіби деңгейде дамыту қажет. Қазақ тіліндегі терминологияны жүйелеу, ғылыми мақалалар жазу, халықаралық деңгейде таныту – бұл мемлекеттің ғана емес, зиялы қауым мен жас ғалымдардың парызы.

Ал бүгінгі заманның басты мінбері – ақпарат. Интернет пен әлеуметтік желі кеңістігі – жастардың басты тіліне айналған. TikTok, Instagram, YouTube секілді платформаларда қазақша сапалы, мазмұнды контенттер көбейсе, тілге деген сұраныс артады.

Қазақша сөйлейтін блогер – ұлтқа қызмет етіп жүрген жаңашыл қайраткер. Олар – дәстүрлі ұстаз емес, бірақ мыңдаған көрерменге ықпал ететін жаңа заманның медиалық ағартушылары. Әрбір сапалы видео, әрбір қазақша әзіл, пікір, мотивациялық сөйлем – көрерменнің тілге деген көзқарасын өзгертіп жатқан мәдени әрекет.

Цифрлы дәуірдің шын мүддесі – көз ілеспес жылдамдықпен тарайтын мазмұн. Сондықтан да тілдің өміршеңдігі енді мектеп қабырғасымен ғана шектелмейді. Ол – reels пен shorts-та, stories пен livestream-дерде тіршілік етуде. Егер сол кеңістікте қазақ тілі сөйлесе, демек ол – тірі тіл. Сол себепті де жас контент жасаушыларға қолдау көрсету – болашаққа салынған көпір ғана емес, ұлттың ақпараттық иммунитетін қалыптастыру. Бұл – тілге тек романтикалық сезіммен емес, стратегиялық әрі технологиялық көзқараспен қараудың көрінісі.

Қазақ тілі трендке айналса, санаға да, сұранысқа да орнығып, күштеп емес, қызықтырып үйрететін қуатқа айналады. Сондықтан да қазақтілді TikTok – жай видео емес, бұл – ұлт болмысының сандық нұсқасы.Тілге деген құрмет – тек сөзбен емес, іспен көрінгенде ғана шынайы болады.

Мемлекеттік мекемелерде, ауруханаларда, банктерде, қоғамдық көлікте қазақ тілінде еркін сөйлеуге жағдай жасалмаса – ол тіл өз еліне бөтен болып қала береді. Қызмет көрсету мәдениетінен бастап, ресми жарнамаларға дейін тілдің бейнесі көрініп тұруы тиіс. Қазақша сөйлеу – мәдениеттіліктің, парасаттылықтың белгісі болуы керек.

Міржақып Дулатовтың: «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын – тілі» деген сөзі – біздің ұрпақтың жүрегіне қашалып жазылуы тиіс. Бұл – ұран емес, ұлағат. Қазақ тілі жоғалса – ертең қазақ та ұлт ретінде ұмыт қалады. Ал ол тірілсе – рух қайта оянады. Бұл – тіл мен ел тағдырының ажырағысыз байланысы.

Міржақып Дулатовтың осы бір терең мағыналы сөзі – ұлттың болмысын айқындайтын шындықтың үні. Себебі тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ұлттың тарихи жады, рухани әлемі мен мәдени коды. Ұлт өзінің тілі арқылы ойлайды, тілі арқылы сөйлейді, тілі арқылы өзін әлемге танытады. Тіл жойылса – сол ұлттың дүниетанымы, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де бірге көмескіленіп, ақырында ұлттық келбетінің жоғалуына алып келеді. Сондықтан да бұл сөз – бүгінгі қазақ қоғамы үшін аса маңызды рухани бағдар.

Қазақ тілі – тек ұлттық емес, мемлекеттік тіліміз. Ол – біздің ертеңіміздің кілті. Тіл тек заңда «мемлекеттік» деп жазылғаннан емес, халық күнделікті өмірде қолданып, жүрегімен қабылдағанда ғана шын мәнінде мемлекеттік тіл болады. Сондықтан да, оған тек заң жүзінде емес, сана, жүрек, өмірлік ұстаным деңгейінде мемлекеттік мәртебе беру – әр азаматтың парызы. Себебі тілге деген құрмет – ұлтқа деген құрмет. Ал ұлтқа деген құрмет – елге қызмет етудің биік үлгісі.

Ақиық ақын Мұқағали Мақатаев:

Қазақ тілі – өз тілім, ана тілім,

Абай, Мұхтар сөйлеген дана тілім.

Қастерлейді ұл-қызың мәңгі сені,

Болашағым, бақытым, дара тілім! – деп жырлаған.

Бұл жыр – ұран емес, ұрпақтың үндеуі. Сол үндеу естілсін десек – тілге жан бітірейік. Оған дем берейік. Сөйлеуді ұят емес, мәртебе деп білейік. Себебі тіл – болашақтың айнасы. Сол айнадан ұлттың жарқын бейнесі көрінуі үшін, әрбіріміз бүгіннен бастап өз тілімізге ие болуымыз керек. Сонда ғана қазақ тілі – шын мәніндегі мемлекеттік тілге айналады.

Мұратова Айжан Асланқызы

Алакөл ауданы әкімінің баспасөз хатшысы